Bouwspoor kruiskozijn

Een kruiskozijn is een kozijn dat door een tussenstijl en tussendorpel (het kruis) in vier delen wordt verdeeld. Kruiskozijnen zijn erg oude vensters en werden tot in de 17de eeuw in boerderijen toegepast. In de stad is men eerder overgegaan op de schuiframen dan op het platteland. Bestaande houten kruiskozijnen werden vanaf de 17^de eeuw op grote schaal verzaagd of vertimmerd. Dat gebeurde zowel in de stad als op het platteland.

Kruiskozijn wordt schuifvenster

Er zijn kruiskozijnen die compleet werden verbouwd tot schuifvensters. Daarbij werd de tussendorpel en de middenstijl uit het kozijn gezaagd. Vaak werd ook de borstwering in de gevel verlaagd waarbij de stijlen werden verlengd. Er werden vaak geheel nieuwe ramen en luiken aangebracht. Het venster was zo onherkenbaar gemoderniseerd. Toch zijn er vaak nog aanwijzingen te vinden van deze aanpassingen. Vaak zitten toognagels op de plaats van de verdwenen tussenstijl. Op de plaats van het verdwenen kalf werden de ontstane gaten gevuld met opvulstukken. De sponning is vaak gemaakt van een opgetimmerde lat. De aangezette scherf tekent zich af in het schilderwerk.

Kruiskozijnen konden ook gedeeltelijk tot schuifraam worden verbouwd waardoor ze nog wel als kruiskozijn min of meer herkenbaar zijn gebleven. Dit werden dan vaak schuiframen met de voormalige tussendorpel (of kalf) als vaste wisseldorpel. Daarbij werd vaak alleen de middenstijl gedeeltelijk of geheel uit het kruiskozijn verwijderd of alleen de onderste draairamen vervangen door schuifraampjes. Zoals bijvoorbeeld bij het pand aan de Veursestraatweg 217 in Leidschendam.

Oude kozijnen hergebruikt

Er kunnen in oude boerderijen ook oude (verzaagde) kruiskozijnen zijn verwerkt die uit een ander, ouder gebouw afkomstig zijn. Zoals bijvoorbeeld bij het voormalig boerderijtje aan de Eikensteeg 34 in Maartensdijk. Kruiskozijnen kunnen tijdens een verbouwing ook van voor naar achter zijn verplaatst, bijvoorbeeld in verzaagde of vertimmerde toestand. Later zijn deze verwerkt in het stal- of schuurgedeelte of in een (voor)gevel van de onderste verdieping naar de bovenverdieping verhuisd.

Aan dit voormalige kruiskozijn in Maartensdijk is te zien hoe het verzaagd en ingekort is tot een tweelicht of bolkozijn voor de nieuwe toepassing in de voorgevel van een pachtboerderijtje. (foto: Johan Doornenbal, Bureau Helsdingen)

Links

• Schuifvenster
• Bouwspoor in kozijn
• Venstertype en datering
• Kruiskozijn
• Glas
• Historie van het venster
• Roede

Bron

De tekst is gebaseerd op:

• Hemert, R. van, Kozijnen, ramen, deuren luiken (2003) p.94
• Visser, I de, Kleur op Boerderijen (2005) p.48
• Jehee, J,J, Tussen Lucht en Licht (2010) p.71,91,107